خوراکی . بهداشتی-درمانی . دانستی ها

مورفولوژی گنبدهای نمکی به عنوان یکی از منابع مهم نمک ایران

سعید قره چلو

عضو هیئت علمی دانشکده کویرشناسی دانشگاه سمنان

sgharachelo@yahoo.com

چکیده

در برخی از کشورها منابع نمک وجود ندارد و باید سالیانه مقداری از کشورهای دیگر وارد کنند. در یران منابع نمکی خوراکی فراوانی است و سال‌های دور از کالاهای صادراتی کشور به شمار می‌آید. گنبدهای نمکی ایران یکی از واحدهای مهم ژئومورفولوژی ساختمانی ایران هستند،  متراکم ترین آنها در زون های چین خورده و گسیخته زاگرس و در حوزه خلیج فارس تشکیل شده اند که سرچشمه آنها حوزه نمکی سازنده هرمز است.  گنبد نمکی یک ساختمان زمین شناسی بسیار جالب است که هسته مرکزی آن از نمک و پیرامون آن از سنگهای رسوبی درست شده است. گنبد نمکی نتیجه تزریق پلاستیکی نمک در سنگهای رسوبی اطراف است. ولی چگونگی عمل و حرکت نمک به سمت بالا و خلاف جهت نیروی گرانش به درستی روشن نیست و نظریه های گوناگونی درباره آن پیشنهاد شده است. این گنبدها از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارند، چون در بیشتر موارد علاوه بر نمک با مخازن نفتی و همچنین سولفور و پتاس همراه اند.

1- مقدمه

نمک خوراکی (هالیت) یکی از کانی هایی است که انسان پیش از دوره شهرنشینی آن را شناخته و به کار برده است. هر نفر، سالانه ۵ تا ۷ کیلو گرم نمک باید مصرف کند. امروزه در ۸۰ ماده از ۱۴۰ ماده شیمیایی پرکاربرد در صنعت، بهره‌گیری از نمک خوراکی ضروری است و از این روست که مقدار نمک مصرفی یک کشور را نشانگر درجه صنعتی بودن آن می‌دانند. در ایران منابع نمک خوراکی فراوان است و از سال‌های دور از کالاهای صادراتی کشور به شمار می آید. برای مثال، در دوره قاجار سالیانه ۲۵ تا ۳۰ هزار تن نمک از معدن نمکدان جزیره قشم به خارج صادر می شد. گنبدهای نمکی اساساً از نمک طعام تشکیل شده رسوبات و سنگهای اطراف خود را تا سطح زمین به همراه آمده پس از رسیدن نمک به سطح زمین در مجاورت اتمسفر به گنبد یا قارچ پف کرده، و ممکن است دارای یک سنگ پوش در قسمت بالا باشند و بدین ترتیب به صورت یک عارضه، نقش موثری در شکل ناهمواری ها پیدا می کنند.

2- منشاء و چگونگی تشکیل گنبدهای نمکی ایران

در نقاطی که گنبدهای نمکی یافت می شود اغلب در زیرزمین، لایه های ضخیمی از نمک موجود است که به لایه های تغذیه کننده گنبد نمک موسوم است. ضخامت این لایه های نمک، متفاوت و در مورد استثنایی از هزار متر بیشتر است. با توجه به مطالعات و بررسی‌های گنبدهای نمکی جنوب ایران که از سال ۱۸۵۱ توسط نیکیز شروع شده است و طبق نظریه دیگر زمین‌شناسان همچون (فالکن، ۱۹۷۴)، (اشتو کلین، ۱۹۶۸)،(وپلایر، 1969) در مورد چگونگی تشکیل و سعود گنبدهای نمکی دو نظریه مطرح است؛ نظریه اول که قدیمی تر است، می گوید؛ با توجه به اینکه رسوبات تبخیری و نمک در اعماق بیش از 10 هزار متر زیر رسوبات فوقانی قرار دارد و در اثر فشار وارد بر آن ها و چگالی آنها و همچنین به واسطه خاصیت شکل پذیری خود، به تدریج به صورت ورقه، یا توده‌های بالشی درآمده، در نواحی که فرصت برای تزریق و یا صعود به طرف بالا برای این ها فراهم شود، مثلاً در گسل ها ، این توده ها به سمت بالا رانده می‌شوند و در این صعود قطعاتی از سنگهای مسیر خود را بالا آوردند و پس از رسیدن به سطح زمین در مجاورت اتمسفر به شکل قارچ و چنانچه روان تر باشند همچون گدازه‌های آتشفشانی در اطراف محور اصلی بیرون زدگی جریان می یابند (شکل 1، قسمت ب و شکل ۲).

معتقدین به نظریه دوم اعتقاد دارند که حرارت و فشار زیادی که در اعماق زمین روی رسوبات تبخیری تاثیر گذارد نمک را به صورت محلول جاری ساخته و به واسطه حرکت های تکتونیکی گازهای فراری مانند کلر تشکیل می‌شود که باعث سهولت صعود گنبد می‌گردد که هنگام رسیدن به سطح زمین مجدداً به فاز کریستالی برگشته و ضمن شکوفایی به صورت قارچ سنگ های آذرین و رسوبی را همراه خود دگرگون نموده و گاهی به صورت توده های به هم پیوسته در سطح زمین به جا می گذارد (شکل 1 قسمت الف ) که البته این نظریه هنوز مورد پذیرش همگان نمی باشد. اگر این نظریه را درست فرض کنیم مساله تعیین سن اهمیت خود را از دست می دهد، زیر اتمام رسوبات تبخیری دورانهای مختلف زمین شناسی که در معرفی فعالیت‌های تکتونیکی قرار گرفته‌اند می‌توانند مجموعه ای از توده‌های نمک را در امتداد گسل های عمیق به طرف بالا برانند ( هر گاه نیروهای تکتونیکی در ایجاد گنبد موثر باشد ناودیس حاشیه‌های به وجود می‌آید) (تاجداری، ۱۳۷۴).

3- پراکندگی گنبدهای نمکی ایران

گنبد های نمکی ایران یکنواخت نیست و در نواحی مختلفی از ایران یافت می‌شوند، ولیکن نقاط عمده تجمع گنبدهای نمکی در بندرعباس، سروستان، جنوب کازرون، شمال کرمان، شمال یزد، اردکان، جنوب سمنان و گرمسار، اطراف قم، جنوب قزوین، شمال غربی زنجان، شمال غربی لوت و داخل دشت کویر دیده می‌شود. مهم‌ترین تجمع اصلی آنها به شرح زیر است (شکل ۳).

4- اجزای گنبدهای نمکی

هر گنبد نمکی شامل یک هسته مرکزی که از نمک تشکیل شده است و بخشی که اطراف هسته مرکزی را احاطه می‌کند و از سنگهای رسوبی محلی تشکیل شده است. در بیشتر گنبدهای نمکی، ضخامت پوش سنگ به چند صد متر می رسد و بعضاً برخی از گنبد های نمکی فاقد پوش سنگ هستند، مثلاً گنبد نمک قم که در شمال از ارتفاعات زنگار در منطقه قم قرار دارد، فاقد پوشش سنگ است پوش سنگ ها معمولاً از سنگهای آهکی، ژیپس و ایندریت تشکیل شده است و در بعضی موارد پوشش سنگ حاوی ذخایری از مواد گوگردی است (مجله رشد).

5- مورفولوژی گنبدهای نمکی

مقطع گنبد های نمکی در تصویر افقی در حالت کلی دایره ای یا بیضی شکل است. شکل این مقطع در رابطه با محیط اطراف گنبد نمکی است. زمانی که محیط اطراف متجانس نباشد ممکن است که مقطع آنها غیر دایره ای شود، بر همین اساس گنبد های نمکی را به دو نوع  متقارن و نامتقارن تقسیم می‌کنند ؛ گنبدهای نمکی متقارن کمیاب تر بوده و شیب آن ها در طرفین مساوی است، و گنبدهای نمکی نامتقارن فراوان تر بوده، شیب دامنه اطراف آن نامساوی است، بلندترین نقطه آن در مرکز قرار نگرفته است و دارای شیب دیواره زیاد که ممکن به ۸۰ _۹۰ درجه به طرف خارج باشد به طور مثال گنبد نمکی کوه نمک قم یک گنبد نامتقارن است و شیب دامنه شمال شرقی بیشتر از شیب دامنه جنوب غربی می‌باشد. گنبدهای نمکی دارای گستردگی مختلفی هستند، عرض آنها از ۱۰ _ ۲ کیلومتر متغیر است البته عرض گنبدهای نمکی شمال شرقی دریای خزر بین ۵ _ ۱۲ کیلومتر گزارش کرده اند. ارتفاع گنبد ها متفاوت است، به عنوان مثال حداکثر ارتفاع گنبد های نمکی کوه نمک قم که در فاصله تقریبا ۲۰ کیلومتری شمال غرب قم قرار دارد، ۱۲۳۵ متر ارتفاع گنبد نمکی سیاهو ۱۴۲۲ متر است (ثروتی ،۱۳۸۱).

به طور کلی آنچه گنبد نمکی نامیده می شود شامل کلیه برآمدگی هایی است که اشکال گوناگون گرد تا بیضی داشته و یا توده های طبیعی را در هسته تا قدیس های دیاپیری تشکیل می‌دهند. این برآمدگی ها به وسیله نفوذ نمک به وجود می‌آید ولی اشکال خارجی ساخت‌های نمک ممکن است در ارتباط با پوشش خارجی و فشار درونی به صورت متفاوت ظاهر شوند،  این اشکال عبارتند از : طاقدیس های نمک2، غلطکهای نمک3، بالشتک‌های نمک4، تیغه های نمک5، موج های نمک6، استوک نمک7 و نمکیر 8 که اصطلاح اخیر جریان یافته ای از گنبد به اطراف بوده و از زبان فارسی اقتباس شده است(فیض نیا،1376).

2- salt anticlincs

3- salt rollers

4- pillows

5-salt ridqes

6- salt waves

7- salt stock

8- namakiet

شکل گنبد ها خارج از پیچیدگی ها و شدت بالا آمدن گنبد بسته به اینکه هسته نفوذی از پوشش خارج عبور کرده باشد یا اینکه گنبد متلاشی و خراب شده فرق می‌کند( شکل ۴) بنابراین گنبدها به اشکال ساده پیچیده و فرو ریخته دیده می‌شوند (معتمد، ۱۳۶۰)

این مقاله ادامه دارد…

منابع : مجموعه مقالات همایشملی نمک

384