خوراکی . بهداشتی-درمانی . دانستی ها

نمک در گذر تاریخ

آنا عبدالشاهی1، مریم نیکبخت2،مطهره کبیریان راد3

1- شبکه بهداشت و درمان دامغان

2- اداره صنایع و معادن تهران

3- بیمارستان رضایی دامغان

چکیده

استفاده از نمک به زبان های ماقبل تاریخ بر می‌گردد و مدارک تاریخی زیادی در خصوص استفاده از نمک در اعصار گذشته وجود دارد، از جمله آنکه در لوله‌های سفالی شهر باستانی بابل و حتی در نوشته های مصریان قدیم آمده است.

نمک نقش با قدمت و موثری در طول تاریخ در تمدن های مختلف داشته و عامل مهمی در توسعه اقتصادی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی تمدن‌ها بوده است. نمک موضوع بسیاری از خرافات، ضرب‌المثل‌ها، فکاهی ها و افسانه های قدیمی و حتی جنگ‌ها بوده و در زمان هایی نیز به عنوان پول رایج مردم استفاده می گردیده است . با نگاهی به تاریخچه نمک، می‌توان نمایی از زندگی مردم در جوامع گذشته به دست آورد .

مقدمه

اکثر افراد نمک را به عنوان دانه های سفید رنگ می شناسند که درون نمکدان و در سفره های غذایی یافت می گردد. اما سخن فراتر از این حرف ها است. نمک، یک عنصر حیاتی در رژیم غذایی انسان و حیوان و حتی بسیاری از گیاهان بوده و یکی از مهمترین و موثرترین مواد نگهدارنده محسوب می گردد.(در تاریخ آمده است که مصری‌ها برای نگهداری مومیایی‌ها از نمک استفاده می نمودند)(1).

مصارف نمک تقریباً غیر قابل شمارش است. نمک جاذبه های تاریخی بسیاری دارد، حتی موضوع بسیاری از شعر ها و افسانه های قدیمی بودده و در ساختن فیلم، سفال و کوزه گری نیز بسیار مفید بوده و همچنین در زمان ها و مکان های مختلفی به عنوان پول از آن استفاده می‌شده است(1).

اهمیت نمک در تجارت قرون وسطی و قبل از آن در مناطقی مانند  Nepal ،sahara ثبت شده است. با نگاهی به تجارت نمک، دیدگاهی در مورد چگونگی زندگی مردم در قرن گذشته خواهیم داشت(1). در ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یعنی در حدود 4700 سال پیش در چین، کتابی به نام Pengo-Tzao Kan-Mu نوشته شد که احتمالاً اولین اثر فارماکولوژی بوده است و یکی از بخش‌های عمده این اثر به بحث در خصوص ۴۰ نمک اختصاص یافته و دو روش استخراج و تهیه نمک در آن آمده است که به صورت شگفت‌آوری مشابه روش‌هایی است که امروزه استفاده میگردد. در افسانه های قدیمی چین نیز به اکتشاف نمک و قدمت تولید 2000 ساله آن اشاره شده است. چینی‌ها، همانند سایر دولت‌های دیگر دریافته بودند که هر انسانی به نمک نیاز دارد و مالیات نمک یکی از منابع مالی دولت آن زمان محسوب می گردید.

درنوشته‌های تاریخی مصر به ساختن نمک در 1450  سال قبل از میلاد مسیح اشاره شده است. تولید نمک در قسمت اعظم پادشاهی آمریکا مخصوصاً در ناحیه Cheshire صورت می‌گرفت.  اروپائیان قرون وسطی نیز مستنداتی در مورد امتیاز انحصاری ساخت نمک به ثبت رسانده اند (1).

تولید نمک در ناحیه آدریاتیک و بالکان نیز مانند ناحیه Tuzla بسیار اهمیت داشته و در حقیقت لغت تاTuz که در زبان ترکی به معنای نمک می باشد از آنجا گرفته شده است (1و4). از جاذبه های توریستی نمک می توان به چهار معدن نمک در Salzberg ، Austia ،  و هتلی در منطقه تولید نمک Bolivia که تماما با نمک ساخته شده، اشاره نمود. تولید نمک در بسیاری از نواحی روسیه از جمله سیبری انجام می گرفته است . در شرق میانه شهر Jordanian به دلیل داشتن نمک فراوان به saltus مشهور بوده که در زمان حمله مغول ها تخریب گردید و سپس به وسیله مملوک سلطان در قرن ۱۳ بازسازی گردید (1و3).

در تاریخ هندوها نیز نمک نقش مهمی را داشته است و از آن به عنوان حصار بزرگ در برابر سیاست فقر نمک بریتانیا یاد شده است که به مقاومت مهاتما گاندی در برابر مقررات نظامی آمریکا در خصوص انحصار نمک برمی‌گردد(1). نمک نقش مهمی را در اکتشاف شمال آمریکا توسط اروپاییان داشته است (1و4).

در کتاب های تاریخی ثبت شده است که هزاران نفر از ارتش ناپلئون در هنگام بازگشت از مسکو به دلیل عدم بهبودی زخم های آنان در اثر مقدار نمک از بین رفتنه اند (1و4).

تارخچه نمک  در مذاهب

نمک جایگاه مهم و با قدمتی در فرهنگ و مذهب داشته است. عابدین یونانی قسمتی از رسوم خود را به نمک اختصاص دادنده اند.

_ سالها پیش در آتشکده های یونان یهودیان نمک تعارف می نمودند. درSabbath یهودیان هنوز به عمل شفا دهندگی نمک معتقد بوده و نان خود را در نمک نگهداری می نمایند(2).

_ در عهد قدیم بسیاری از زنان فروشنده نمک بودنده اند(1).

_ در کلیساهای کاتولیک نمک در آداب تطهیر مختلف استفاده می گردید. تا زمان واتیکان دوم در مراسم غسل تعمید یک تکه نمک را مابین لبهای نوزاد می‌گذاشتند. مسیح این رسوم را The salt of the eart نامید.(1و3و4).

_ در نقاشی مشهور لئوناردو داوینچی به نام شام آخر، شخصی به نام Judas Escariot یک کاسه نمک را در بین میهمانان پخش می‌کند که این عمل به منظور دور کردن شیاطین و شانس بد بوده است(1و2).

_ در سنت بودا نمک دفع کننده شیطان محسوب می گردید و در آداب آنها بر روی شانه های  کسی که از مراسم تشییع جنازه بر می‌گشت قبل از ورود به منزلش مقداری نمک می پاشیدند تا شیاطین دور گردند(1و2).

_ در مذهب شینتو از نمک به منظور تطهیر یک مکان یا یک ناحیه استفاده می گردید ، همچنین قبل از ورود یک قهرمان کشتی به تشک مسابقه مقداری نمک می پاشیدند تا بدخواهان، شانس بد و … دور گردند(1).

_ در جنوب غرب، پابلو مادر نمک را می پرستید (1).

_ در مذهب ملل مختلف آمده است، مقررات سختی برای کسی که اجازه خوردن نمک را پیدا کند وجود داشته است. در قانون Hopi برای تنبیه خاطیان و متخلفین، نمک را از دسترس آنها دور می ساختند چون در آن زمان به دست آوردن نمک مستلزم سعی و مشقت بسیار بود(1).

_ در سال ۱۹۳۳، Dalai Lama در بستری از نمک تدفین گردید)1(.

_ امروز جایزه بردباری نمک ‌در هم به عنوان سمبلی از شانس خوب استفاده میگردد (1).

تاریخچه اقتصادی نمک

نمک به عنوان یک کالای گرانبها و قابل حمل، در طول تاریخ سنگ بنای اقتصاد بوده است. محققی بنام Bloch M.R می گوید تمدن‌ها در حاشیه بیابان هایی شکل گرفت که سطح طبیعی مطلوبی از رسوبات نمکی در آنجا پیدا شد. Bloch  همچنین معتقد است اولین جنگ در نزدیکی شهر باستانیEssalt  بر روی رودخانه Jordan ما بین شهرهای با منابع ارزشمند نمک به وقوع پیوست)1(.

در ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح امپراطور چین، Hsia Yu یکی از اولین مالیاتها را وضع نمود. او نمک را مالیات بندی کرد(1و5).

_ مارکوپولو نوشته است در تبت تکه های بسیار کوچکی از نمک را پرس کرده و پس از حک نمودن عکس بزرگترین خان به عنوان سکه استفاده می کردند. نمک هنوزهم مابین چادر نشین های اتیوپی به عنوان پول استفاده می گردد(1).

_ تاجران برده در یونان اغلب، بردگان را با نمک معامله مینمودند(1و2).

_ حقوق سربازان رومی به نمک پرداخته می شده است که به آنها salarium می گفتند که همان ریشه اصلی کلمه لاتین salary است (1و3و4).

_ درقرن 12 بازرگانان ارزش نمک را هم ردیف طلا و کتاب می دانستند(1و2).

_در فرانسه Charles of Anjou  قانون gabele یا مالیات نمک را وظع نمود. که در سال ۱۲۵۹ نامزد پیروزی‌اش در پادشاهی ناپلئون گردید. کاملاً واضح است که بر اساس همین مالیات نمک آتش انقلاب فرانسه برافروخته شد (1و4).

_  انقلابیون فرانسوی مالیات نمک را در مدت کوتاهی پس از انقراض لوییز پانزدهم حذف نمودن.  جمهوری فرانسه در قرن ۱۹ دوباره مالیات نمک یا قانون gabele را بنا نهادند و فقط در سال ۱۹۴۶ بود که این قانون از کتاب‌ها خارج گردید (1).

_ به کانال، Erie که در سال ۱۸۲۵ به عملیات مهندسی شگفت‌آوری توانست دریاچه های بزرگی را به رودخانه Hudson نیویورک متصل نماید،می گویند؛ حفره ای که با نمک ساخته شد به دلیل آن که از مالیات نمک برای این سفر از هزینه ساخت این کانال استفاده شد (1).

_ رژیم سلطنتی بریتانیا توانست سالها خودش را با مالیات های گزاف نمک حمایت کند که منجر به ایجاد بازار سیاه برای کریستال سفید نمک گردید. در سال 1785 در انگلستان جرایم سختی برای افراد مختلف نوشته می شود و ۱۰ هزار نفر از کسانی که نمک را قاچاق می نمودند دستگیر شدند (1).

_ در سال ۱۹۳۰ در قانونپروتستان های بریتانیا، آمده استکه مهاتما گاندی سبب شد تا ۲۰۰ مایل در کنار اقیانوس عربی راهپیمایی شود تا نمک بدون مالیات برای هندوهای فقیر جمع آوری گردد (1).

منبع : مجموعه مقالات همایش ملی نمک

649