بررسی مهمترین گنبدهای نمکی جنوب کشور از نظر قابلیت تبدیل به منابع تولید نمک خوراکی و صنعتی
مسعود زارع1، بهشاد جدیری2،
1-2 دانشکده مهندسی معدن،نفت و ژئوفیزیک، دانشگاه صنعتی شاهرود
Masoud.z83@gmail.com
چکیده
گنبد نمکی نتیجه تزریق پلاستیکی نمک در سنگهای رسوبی اطراف می باشد که می توانند به عنوان منابع سرشار از نمک برای مقاصد صنعتی و خوراکی مورد استفاده قرار گیرند. در مناطق جنوبی کشور ما گنبدهای نمکی متعدد با ابعاد متفاوت پراکنده است که میتواند برای مصارف صنایع شیمیایی و خوراکی استحصال شود. در این مقاله به بررسی مهمترین گنبدهای نمکی جنوب کشور که قابلیت تبدیل به منابع تولید نمک را دارا هستند پرداخته شده و در مورد خصوصیات آنها بحث می گردد.
1- مقدمه
لایههای نمکی که در دریاهای آزاد یا دریاچه ها تشکیل می شوند ممکن است بعدها به صورت گنبدهای نمکی پدیدار شوند. گنبد نمکی یک ساختمان زمین شناسی بسیار جالب است که از هسته مرکزی آن از نمک و پیرامون آن از سنگ های رسوبی تشکیل شده است. گنبد نمکی نتیجه تزریق پلاستیکی نمک در سنگهای رسوبی اطراف است. با این حال چگونگی عمل و حرکت نمک به سمت بالا و خلاف جهت نیروی گرانش به درستی روشن نبوده و نظریه های گوناگونی درباره آن پیشنهاد شده است. برخی از زمین شناسان عقیده دارند که نیروهای تکتونیکی عامل اصلی حرکت گنبدهای نمکی است. برخی دیگر از آنها عامل بالا آمدن نمک را تفاوت چگالی نسبی نمک و سنگهای اطراف میدانند (چگالی نسبی هالیت ۲/۱ تا ۲/۶ و چگالی نسبی ماسه و خاک رس نزدیک 2/5 است). زمین شناسان دیگری هم هستند که عقیده دارند نمک ثابت بوده و رسوب های مجاور به طرف پایین حرکت کردهاند و در نتیجه نمک نسبت به طبقه های مجاور بالاتر قرار گرفته است. مقادیر زیادی از نمکهای مصرفی امروزه از گنبدهای نمکی تامین می شود، چنانکه حدود ۳۰ درصد نمک های تولید شده در آمریکا در نواحی جنوبی از این گنبد ها استخراج میشود ( ۱ و ۲ و ۳ و ۴ ) در این مقاله در مورد مهمترین گنبدهای نمکی جنوب کشور از نقطه نظر کاربرد آنها در تامین نمک خوراکی و صنعتی مورد نیاز بحث می شود.
2- گنبدهای نمکی جنوب کشور
در جنوب ایران گنبدهای نمکی متعددی با ابعاد متفاوت پراکنده است که از میان آنها به چند نمونه مهم اشاره خواهد شد. نمک اغلب گنبدهای نمکی، به دلیل ناخالصی بالا مستقیماً به مصرف غذایی نمی رسد و برای استفاده خوراکی بایستی آن را در طی یک عملیات مشخص که در زیر به آن اشاره شده است برای مصرف آماده نمود. گنبد نمکی را ابتدا به صورت محلول در آورده و سپس در حوضچه های مصنوعی نمک مجدداً آن را رسوب می دهند. پس از رسوب کامل با از دست دادن آب نمک جهت مصرف خوراکی آماده میشود (۴ و ۵). از نمک های موجود در گنبدهای نمکی در صنایع شیمیایی نیز می توان استفاده نمود که در این مورد برای گنبدهای نمکی ایران نیز حائز اهمیت است. برای زندگی گنبدهای نمکی در جنوب کشور در شکل (1) آورده شده است. در ادامه مهمترین گنبدهای نمکی در این منطقه مورد بررسی قرار میگیرند.
1-2- گنبد نمکی جزیره لارک
جزیره لاک واقع در ۳۵ کیلومتری جنوب شرق بندرعباس قرار گرفته است. از نظر زمین شناسی این جزیره از تنوع بسیاری برخوردار است. جزیره لارک گنبد نمکی است که در اواخر دوران سوم مشان را چین داده است و نشانه هایی از حضور خود به صورت قطعات و واریزه های گنبد در رسوبات سازنده میشان به جای گذاشته است که مشخص میکند گنبد در زمان رسوبگذاری سازند میشان رهنمون داشته است. شیب دار نمودن سازند میشان و آغاجاری از حاشیه جزیره، ملایم و به سمت گنبد تند تر شده و گاه برگشته می نماید. رسوبات حواشی گنبد دارای چینه بندی متقاطع با زاویه بیش از ۳۰ درجه گواه بر رسوب ماسه های ساحلی و تاثیر عمده باد شمال در رسوبگذاری این نوع رسوبات است. گنبد نمکی جزیره لارک از جمله متنوع ترین گنبدهای جنوب کشور بوده و از ردیف H1 تا H4 سازنده هرمز را به طور کامل دارا می باشد. در اغلب نقاط این گنبد ردیف کامل ذکر شده حفظ شده است و نفوذ های ماگمایی در جایجای آن باعث ایجاد دگرگونی در ردیف های نمکی، ماسه سنگهای خاکستری و مارنی گردیده است. شکل (2) عکس ماهواره های گنبد نمکی لارک را نشان میدهد.
2-2- گنبد نمکی هرمز
جزیره هرمز در حقیقت خود یک دیاپیر نمکی است که در منتهی الیه شرق خلیج فارس و نزدیکی تنگه هرمز قرار گرفته است. فاصله جزیره هرمز تا بندرعباس حدود ۱۸ کیلومتر است. این جزیره مقطع تیپ سازند هرمز و به دلیل وجود ذخایر نمک و به ویژه خاک سرخ مرغوب مورد توجه قرار گرفته است. شکل (۳) عکس ماهواره ای گنبد نمکی هرمز را نشان میدهد.
3-2- گنبد نمکی گچین
گنبد نمکی گچین در شرق روستای گچین در فاصله ۵۰ کیلومتری غرب بندرعباس واقع شده است و از لحاظ کانی شناسی و سنگ شناسی مشابه گنبدهای نمکی هرمز و لارک می باشد. در کوه گچی، نمک بر روی یک ردیف رسوبی_آتشفشانی قرار گرفته است که برخلاف تعریف کلاسیک حوزه قرمز، بسیار مشخص و بدون درهم ریختگی است و به خوبی میتوان مرزها را بررسی نمود و ردیف را بازشناسی کرد. گنبد نمکی گچین با قطع کردن نهشته های میشان و آغاجاری و شیب دار نمودن این نهشته ها، زمان سربرآوردن خود را معین میکند و به لحاظ وجود قطعات گنبد در نهشته های بالا، نشان میدهد که در اواخر دوره ترشیر گنبد شروع به نمایان شدن میکند و این شواهد در حاشیه شمالی و شرقی آن دیده میشود. ذخایری از خاک سرخ در حاشیه شرقی گنبد قابل بهرهبرداری است. از نمک موجود در این گنبد نیز می توان به صورت نمک صنعتی استفاده نمود. شکل (۴) عکس ماهواره ای گنبد نمکی گچین را نشان میدهد.
4-2- گنبد نمکی انگوران
این کنبد در غرب بندرعباس و شماره روستای انگوران واقع شده و تاثیر حرکات قائم آن بر سنگهای اطراف که متعلق به ترشیر بوده کاملا مشخص است. واحدH1 پایینترین قسمت و ضخیم ترین بخش گنبد را تشکیل میدهد. لایه های نازک آن به رنگهای سفید_خاکستری، قرمز و تیره است که دارای ناخالصی هایی نظیر خاک سرخ،الژیست، اندریت و دیگر تکه های سنگی است. که مستقیماً بر روی نمک قرار گرفته بیشتر از مارن های قرمز رنگ، توف ها،اندریت ولا های نازک سنگ آهک های سیاه رنگ تشکیل شده است و لایه های آهکی در آن دیده میشود. واحد H3 در این گنبد تشکیل نشده ولی واحد H4 در قسمتهای مرکزی گنبد به خوبی قابل شناسایی است. این واحد در بخش مرکزی به طور مستقیم روی سنگ نمک جای دارد ازسنگهای با لیتولوژی متفاوت نظیر بازالت، دولومیت، سنگ آهک های توفی،توف های ریولتی، گچ، انیدریت، ماسه، سنگ و سیلت تشکیل شده است. در بخش های دورتر از زون مرکزی تنها کربنات ها دیده می شود. در همین بخش سنگهای وجود دارند که نشانه آشکاری از آمیخته شدن ماگمای اسیدی و رسوب در حال تشکیل را در خود دارند. شکل (۵) عکس ماهواره ای گنبد نمکی انگوران را نشان میدهد.
5-2- گنبد نمکی حمیران
این گنبد در حدود 30 کیلومتری شرق بندر لنگه واقع شده است قدیمیترین طبقاتی که پیرامون آن را گرفته و از حرکات و پیگیری آن تأثیر پذیرفته است در اواخر ترشیر (سازند گچساران) تعلق دارند .در این گنبد نمکی H1 جز اندکی در مرکز آن رخنمون نموده است که آن هم شامل طبقاتی است از نمک سفید رنگ و نازک لایههایی از اکسید آهن و سنگهای آواری ولکانیک واحد هرمز H2 یا کمپلکس سرخ در این گنبد از تناوب منظم توف،مارن و گچ های سفید و قرمز تشکیل میشود، ولی توف و مارن به صورت تفکیک نشده دیده میشوند. واحد H3 در این گنبد تنها شامل قطعاتی پراکنده از لایههای آه; سیاهرنگ می باشد. واحد H4 در این گنبد رخنمون مشخصی داشته و شاید در میان گنبدهای منطقه این واحد در گنبد نمکی حمیران دارای نظم خاصی باشد. ضخامت این واحد حدود ۱۰۰ متر بوده و جنس آن از ماسه سنگ خاکستری است که میان لایه هایی از توپ های سبز رنگ را در خود جای داده است. نفوذ ماگمای بازالتی در واحد ۴ باعث تبللور نمک شده و تاثیر نمک بر بازالتی به صورت دگرسان کردن بازالت و ایجاد رخساره دگرسان شده اثر داشته است. عکس ماهواره ای گنبد نمکی حمیران در شکل (۶) آورده شده است.
6-2- گنبد نمکی کوه پوزه
این گنبد در نزدیکی گنبد نمکی حمیران در ۲۰ کیلومتری شرق شهرستان بندرلنگه واقع شده است. واحدهای همجوار گنبد مانند سایر گنبد ها متعلق به ترشیر می باشند. از نظر واحدهای چینه شناسی هرمز به غیر از H1 واحدهای دیگر به طور مشخص قابل رویت هستند. عکس ماهواره ای گنبد یاد شده در شکل (۷ )آورده شده است.
7-2- گنبد نمکی بستک
این گنبد در حدود ۱۵ کیلومتری شهر بستک قرار گرفته و رنگ سفید آن باعث شده است تا از دور به خوبی مشخص باشد. ارتفاع نسبتاً زیاد گنبد و در حقیقت ظاهر شدن H1 به طور کامل باعث شده تا قسمتهای H2،H3،H4 با فرسایش مشخصی روبرو شوند و لذا در این گنبد باز مانده کمی از H2 دیده میشود، در حالی که در قسمتهای H3 و H4 خبری نیست. نمک در این گنبد مانند دیگر گنبدهای نمکی است و واحد میان لایه هایی از اکسید آهن و دیگر ناخالصی ها می باشد. در برخی قسمتهاT نمک تبلور مجدد یافته و کاملاً شفاف و خالص و گاه شکل سیستم تبلوری مکعبی را به طور کامل نشان میدهد. تبلور نمک حاصل دگرگونی نمک می باشد که در گنبد های نمک های دیگر هم به طور مشخص قابل مشاهده است. با توجه به ضخامت لایه های نمک در این گنبد استخراج نمک از آن قابل بررسی است. شکل (8)
نتیجهگیری
در این مقاله به بررسی مهمترین گنبدهای نمکی موجود در جنوب ایران که از نظر استفاده به عنوان منابع تولید نمک خوراکی و صنعتی حائز اهمیت می باشند، پرداخت شد. این گنبدها شامل گنبدهای نمکی لارک و هرمز گچین، انگوران، حمیران، پوزه، و بستک میباشد. در میان این گنبدها از نظر کیفی گنبد نمکی بستک در سطح بالاتری بوده و برای مقاصد خوراکی مناسب تر از سایرین می باشد. دنبال های نمکی گچین و سپس حمیران نیز به دلیل نمک بالاتر برای مصارف صنعتی توصیه میگردند( ۷ و ۸).
منایع : مجموعه مقالات همایش ملی نمک
602